مدیریت ‌زمان و نقش‌آن در سبک زنگی خانواده بانگاهی به‌آیات و روایات

مدیریت ‌زمان و نقش‌آن در سبک زنگی خانواده

بانگاهی به‌آیات و روایات

چکیده

این مقاله در موضوع مدیریت زمان، با روش توصیفی و تحلیلی در فضای کتابخانه از منابع مربوط به مدیریت، تربیت و متون دینی به رشته تحریر درآمده است. هدف مقاله تبیین اثرگذاری برنامه‌ریزی مدیریت زمان و نظارت و کنترل آن در محیط خانواده بر شکل‌گیری سبک زندگی میان اعضای خانواده است. این موضوع با استفاده از نظریه سیستمی بر محور سازمانی به نام خانواده به انجام رسیده است. از اعضای خانواده، پدر به‌عنوان سرپرست این سازمان مسئول تنظیم و برنامه‌ریزی و همچنین مدیریت زمان در محیط خانواده و مادر به‌منزله معاون مدیر در فضای خانواده ایفای نقش می‌کنند. فرزندان افراد تحت کنترل و نظارت والدین در سازمان دستورالعمل‌های داده شده را انجام می‌دهند. فرایند مدیریت شامل اصول مهمی در اجرای تنظیم زمان در خانواده است که از آیات و روایات استفاده می‌شود و به‌وسیله مدیر و اعضای سازمان کوچک خانواده مورد اجرا قرارمی‌گیرد. آثار این چرخه مدیریتی در دو حوزه مادی و معنوی عبارتند از تعیین سبک زندگی، نظم و انضباط، انجام به‌موقع فعالیت‌ها، روابط سالم خانوادگی و آرامش روحی و معنوی و همچنین در حوزه معنوی با عنوان‌های تقویت ایمان دینی، انجام به‌موقع عبادات، تعهد عملی به ارزش‌های اخلاقی، دریافت اجر و ثواب اخروی و تکامل روحی و معنوی، ارائه شده‌اند. این موارد یافته‌های تحقیق حاضر هستند که با استفاده از آیات و روایات و اجرای مدیریت زمان در خانواده به‌دست آمده‌اند.

کلید واژگان: فرایند مدیریت، مدیریت زمان، خانواده، سبک زندگی، آثار.

مقدمه

مدیریت ‌زمان به‌معنای استفاده بهینه از وقت و انجام به‌موقع فعالیت‌ها وکارهای زندگی به‌صورت منظم و برنامه‌ریزی‌شده در رشدمادی و معنوی انسان نقش بسزا دارد. چه اینکه تنظیم فعالیت‌های شبانه‌روز در بازه‌های زمانی معین و تعهد عملی به ‌آن، هم رفتار فردی را در حوزه‌های عبادی معنوی، مادی و خانوادگی اثربخش می‌کند و هم رضایت‌مندی از زندگی را بیشتر می‌سازد. زمان‌بندی در سه یا چهار بازه زمانی براساس دستورات معصومین (ع) اولویت دادن به ‌عبادات و معنویات عامل رشد روحی و معنوی اعضای خانواده است. پدر به‌عنوان مدیر خانه می‌بایست مدیریت زمان را در میان اعضای خانواده برنامه‌ریزی نموده با کنترل و نظارت صحیح آن را در دو حوزه مادی و معنوی به ‌آثار مفیدی تبدیل سازد. چنین کاری در نهاد خانواده در شرایط امروزی هرچند مشکل است، ولی امکان‌پذیر است و با همکاری دیگر اعضاء و به‌خصوص مادر فرزندان قابل اجرا می‌باشد.

مسئله‌ای که وجود دارد این است که امروزه زندگی خانواده‌ها اغلب به‌گونه‌ای است که برنامه‌ریزی درست و تقسیم‌کار صحیح در آن‌ها وجود ندارد. ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر ضعیف است و سرپرست به‌عنوان مدیر خانواده در تصمیم گیری‌ها و برنامه‌ریزی ها چندان توفیقی به‌همراه ندارد. اثرگذاری همسران بر یکدیگر اندک و نقش پدر در هدایت و کنترل رفتار فرزندان تقریباً بی‌نتیجه است. یک‌نوع بی‌نظمی و هرج و مرج در محیط برخی خانواده‌ها حاکم است. بعضی خانواده‌ها نسبت ‌به‌ عبادات و معنویات بی‌تفاوتند و احساسات دینی و مذهبی آن ها در مرتبه خیلی ضعیفی قرار دارند. اختلاف و نزاع در تعدادی از خانواده‌ها وجود دارد، به‌نحوی که زندگی برای اعضای آن تلخ و رنج‌آور شده است.

 بسیاری از خانواده‌ها درگیرِ دعوا و مرافعه در دادگاه‌ها و دادسراهای خانوادگی هستند و تمام وقت‌شان را برای غلبه بر طرفِ مقابل صرف می‌کنند. طرفین دعوا در این مرافعات از هیچ‌گونه دروغ و تهمت به‌ طرف مقابل إبایی ندارند. (پروند: ۱۳۷۱، ص ۶۹) چنانکه مطالعات و مشاهدات عینی از اوضاع خانواده‌ها در شهر، روستا، آشنایان، اقوام و همسایگان موارد پیش‌گفته را تأیید می‌کند؛ بنابراین، مسئله اصلی تحقیق وجود نارسائی‌های زیاد در زمینه کار، فعالیت، عبادت و معنویت در خانواده‌هاست که به‌نظر می‌رسد با مدیریت درست و زمان‌بندی مناسب شبانه‌روزی امور مادی و معنوی خانواده، راه‌حل خروج از مشکلات موجود در محیط خانوادگی به‌دست‌آید. این تحقیق در تلاش است با بررسی مدیریت ‌زمان، اصول و آثار آن از نگاه آیات و روایات راهی برای تنظیم سبک ‌زندگی خانواده در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.

با نظر به‌ بیان مسئله، لزوم تبیین و اجرای مدیریت ‌زمان و در نتیجه تثبیت‌ سبک زندگی خانوادگی، روشن است. چراکه از طرفی مدیریت زمان در محیط خانوادها کمتر مورد توجه است؛ اعضا و به‌خصوص پدر خانواده به‌عنوان مدیر این سازمان کوچک مدیریتی چندان اهمیتی برای زمان‌بندی فعالیت‌های شبانه‌روزی خانواده قائل نیست. از طرف دیگر دانش مدیریت و همچنین متون دینی و اسلامی بر اهمیت و اثرگذاری تقسیم‌کار و واگذاری امور به‌ اعضای خانواده در بازه‌های معین زمانی و هدایت و کنترل رفتار آن‌ها فراوان تأکید کرده و نقش این کار را در پیشرفت مادی و معنوی خانواده و جامعه بسیار برجسته شمرده است. براین ‌اساس، ضرورت تحقیق در این موضوع در قالب مقاله و ارائه آن به‌ خانواده‌ها بر کسی پوشیده نیست.

سؤال اصلی تحقیق این است که: مدیریت زمان و نقش آن در سبک زندگی خانواده از نگاه آیات و روایات چیست؟ سوال‌های فرعی: ۱) درو‌ن‌دادهای مدیریت ‌زمان در خانواده کدامند؟ ۲) فرایند مدیریت‌ زمان در خانواده چه مؤلفه‌هایی دارد؟ ۳) آثار مدیریت‌ زمان در خانواده کدامند؟

هدف از تدوین مقاله در موضوع مدیریت زمان اولاً انجام یک کار علمی و پژوهشی در دانش مدیریت و عرضه آن بر متون اسلامی و همچنین استفاده از آیات و روایات در موضوع حاضر است. ثانیاً تبیین این دیدگاه که قرآن و حدیث در زمینه مدیریت و رفتار سازمانی قبل از دانش‌های جدید، بیش از هر علمی به ‌مدیریت و تقسیم وظایف سازمانی براساس زمان توجه نموده و آدمی را به ‌استفاده هرچه بهتر از فرصت‌های زمانی ترغیب کرده‌اند. ثالثاً ارائه عوامل مفید در حوزه مادی و معنوی برای خانواده‌ها مدنظر است که این کار، در انتخاب سبک‌ زندگی مفید وآسان از طریق مدیریت‌ زمان شبانه‌روز و اختصاص بخشی از وقت به عبادت و معنویت با استفاده از آیات و روایات و دانش جدید مدیریت، مؤثر است.

روش تحقیق دراین پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از منابع موجود در کتابخانه‌ها و بهره‌مندی از فضای‌ مجازی و سایت‌های اینترنتی در محیط پژوهشی انجام می‌گیرد. همچنین از نرم افزارها، مجلات، مطبوعات و دیگر منابع مربوط ‌به مدیریت خانواده در تکمیل پژوهش استفاده خواهد شد. بدین طریق که ابتدا مطالعات متون دینی و مخصوصاً آیات و روایات و آثار مکتوب در زمینه مدیریت و مدیریت زمان و یادداشت‌های مورد نیاز انجام می‌گیرد و سپس با تجزیه و تحلیل داده‌ها به‌ تحریر و تدوین مقاله اقدام می‌شود.

پیشینه‌تحقیق

هرچند در موضوع مدیریت به‌نحو عام آثار مکتوب زیادی اعم از کتاب و مقاله وجود دارند، ولی با بررسیِ که به‌عمل آمد در خصوص مدیریت زمان بجز چند کتاب و مقاله ترجمه شده از نویسندگان غربی اثری بانگاه به‌ منابع اسلامی یافت نشد. آثاری که در موضوع مدیریت‌ زمان به‌عنوان پیشینه به ‌آن‌ها اشاره می‌شود عبارتند از: 1) مدیریت جامع زمان، تألیف جولی مورگن استرن، ترجمه مهدی قراقچه داغی. 2) مدیریت زمان، اثر رُس‌جی، ترجمه مسعود احمدی. 3) مدیریت زمان، نوشته دیوید لوئس، ترجمه کامران روح شهباز. این سه کتاب ترجمه شده از انگلیسی به فارسی هستند که اغلب بیان تجربیات کاری مؤلفان در قالب گزارش ارائه شده و هیچ استنادی به ‌متون دینی نشده است. در فضای مجازی مقالاتی با سرج ذیل عنوان مدیریت ‌زمان با همین عنوان مشاهده می‌شود که اغلب رنگ و بوی پژوهشی کمتری دارند و بیشتر به ‌بیان شفاهی تکنیک‌ها و توصیه‌های بهره‌گیری از زمان پرداخته‌اند. (https://alimohammadian.com/time-management)

کتاب مدیریت زمان در اسلام با آدرس «میم اسکیلز دات آی آر» و برخی نوشته‌هایی از این قبیل در مورد استفاده از وقت در فضای مجازی مشاهده می‌شود که بعضی کاربران در این فضا نوشته‌اند، ولی در میان آن‌ها مقاله علمی با عنوان «مدیریت زمان و نقش آن در سبک زندگی خانواده با نگاهی به ‌آیات و روایات» که موضوع مقاله حاضراست به ‌دست نیامد. چه‌اینکه موضوع مقاله چند رکن اصلی دارد: 1) مدیریت زمان، 2) سبک زندگی، 3) تطبیق این دو در خانواده در قالب نظریه سیستمی و 4) استناد به آیات و روایات. این ارکان در هیچ نوشته یا مقاله‌ای به‌صورت پژوهشی و جمعی وجود ندارند. به‌علاوه، تجزیه و تحلیل و تبیین روابط این ارکان در خانواده به‌عنوان یک ‌سازمان کوچک مدیریتی و نقش آن در تنظیم سبک زندگی اعضای خانواده کار نوی است که در این مقاله بررسی می‌شود.

مفهوم شناسی

1. مدیریت (Management)

واژه «مدیریت» به‌ مفهوم عام در زبان دانشمندان این رشته کاربردهای متعدد دارد ومعانی مختلفی برای آن ذکر شده است. هنر انجام وظایف به‌وسیله دیگران، علم و هنرِ هماهنگ‌سازی فعالیت‌های اعضای یک‌ سازمان یا نهاد اجتماعی با استفاده از منابع جهت نیل به ‌اهداف معین (الوانی:1389، ص 12) و نیز به ‌فراگرد برنامه‌ریزی، سازماندهی، رهبری و نظارت کار اعضای سازمان، از جمله تعاریفی هستند که برای مدیریت ذکر شده است. (علاقه‌بند: 13۸۵، ص ۱۰) منظور از مدیریت در این نوشتار شیوة به ‌کارگیری منابع انسانی و امکانات مادی، برگرفته از آموزه‌های اسلامی برای نیل به ‌اهدافی است که از نظام ارزشی اسلام تأثیر می‌پذیرد. (جمعی از مؤلفان: 1388، ص ۱۱)

2. زمان (Time)

در صدد تبیین ماهیت زمان از نظر فلسفه و فیزیک نبوده و نیستیم که این موضوع خود بحث دامنه‌داری در منابع فلسفی و فیزیکی دارد و دانشمندان این دو رشته براساس نیاز خود درباره آن فراوان سخن گفته‌اند. (ر.ک: فردریک:1368، ص 61-65) آنچه دراین تحقیق مدنظر است معنای روشن و بدیهی «زمان» است که همه افراد بشرادراک و فهمی نسبت‌ به آن دارند و عنصر زمان را در تمام عرصه‌های زندگی خود به‌کار می‌برند. به ‌قول استاد مطهری: زمان به‌قدری وجودش بدیهی است که هیچ کس در وجود آن تردید ندارد. از بداهت زمان همین بس که ما هیچ چیز را نمی‌توانیم بیان کنیم، مگراینکه وجود زمان را به‌نحوی فرض کنیم. (مطهری: 1371، ج 2، ص 201)

چه‌اینکه انسان خود موجود زمینی و زمانی است و همه فعالیت‌های فردی و اجتماعی خود را براساس زمان در قالب ساعت، روز، هفته، ماه، سال و چندسال تنظیم می‌کند. معنای روشن زمان با عناوین مختلف در آیات و روایات مورد اشاره قرا گرفته و همواره آدمی را به بهره‌برداری صحیح از آن تشویق نموده‌اند. امام علی (ع) در جمله کوتاه از زمان به‌عنوان «فرصت» یاد نموده و بهره‌گیری درست از آن را لازم شمرده می‌فرماید: «بادِرِ الفُرصَةَ قَبلَ أن تکونَ غُصّةً» (نهج: نامه 31)، فرصت (زمان) را دریاب، پیش ازآنکه از دست دادنش موجب اندوه‌ گردد. در صورت از دست رفتن وقت و رسیدن به‌منزل آخر و نبود اعمال شایسته، هرکس دچار ندامت و اندوه می‌شود که بسیار دیر و غیر قابل جبران است.

3. مدیریت زمان (Time Management)

مدیریت‌ زمان بخشی از مدیریت به‌مفهوم عام است که در ارتباط با بهره‌وری از زمان و استفاده بهینه از وقت و فرصت به‌کار می‌رود. مدیریت زمان به‌معنای تنظیم برنامه‌های کاری متناسب با مقدار وقتی که در اختیارفرد است، کاربرد بسیار در حیات آدمی دارد. این کار، به‌منظور استفاده بهینه از امکانات و منابع موجود برای دست‌یابی به‌هدفی از پیش تعیین شده صورت می‌گیرد و در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی تأثیرگذار است. (رُس‌جی: 1386، ص 13) از این‌رو، مدیریت زمان ارتباط نزدیک با مدیریت فردی دارد. فردی می‌تواند در تنظیم زمان زندگی و امور خانوادگی موفق باشد که بتواند در زمان مناسب کار اثربخشی انجام دهد. (همان، ص ۱۶) اگر انسان در اداره زندگی برنامه‌ریزی دقیق و زمان‌بندی مناسب داشته باشد و بتواند تمام فعالیت‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی خود را طبق جدول زمانی از پیش‌تعیین‌شده انجام دهد، مدیریت‌ زمان را در عمل نشان داده است.

مدیریت‌ زمان در واقع، کنترل آگاهانه فعالیت‌های زندگی به‌منظور افزایش کارآیی و اثربخشی بیشتر است که به‌سبب اهمیت زیاد زمان، این موضوع مورد توجه بسیاری از صاحب‌نظران مدیریت قرار گرفته است. چه اینکه زمان، ارزشمندترین سرمایه هر فرداست که برگشت‌ناپذیر، غیرقابل خریداری و غیرقابل تولید و بدون بازیافت می‌باشد. همه می‌دانند که زمان، بسیار گذرا و  فرصتِ از دست‌رفته جبران‌ناپذیر است. دانشمندان علم مدیریت براین باورند که مدیریت زمان، همان مدیریت برخویشتن است و تنها با تنظیم برنامه‌ها و طرح‌هایی جهت جلوگیری از اتلاف وقت، می‌توان از زمان موجود حداکثر استفاده را برد. (استرن: 1383، ص 13)

امام علی (ع) در مورداستفاه از زمان و مدیریت درست آن در زندگی می‌فرماید: «کُن عَلی عُمُرِکَ أَشَحَّ مِنکَ عَلَی دِرهَمِکَ وَ دِینَارِکَ» (قمی: ۱۳۸۰، ج ۲، ص ۲۵۸) بر عُمرخودت بیش از پول و نقدینه‌ات بخیل و تنگ‌نظر باش و آن را بیهوده از دست نده. زیرا عمرقابل بازیافت نیست و درهم و دینار دوباره قابل دست‌یابی است. این روایت بر دقت در صرف درست سرمایه عمر تأکید دارد و روایت دیگر این‌گونه به ‌اهمیت مدیریت زمان اشاره می‌کند: «إِحذَرُوا ضِیاعَ الاَعمَارِ فِیمَا لایَبقَی لَکُم فَفَائِتُها لایَعُودُ» (غرر الحکم: ح ۲۶۱۸) از تباه شدن عمرها در چیزی که برای‌تان باقی‌ نمی‌ماند دوری کنید، چراکه عمر رفته باز نمی‌گردد.

همچنین آن بزرگوار ضرورت مدیریت زمان را مورد توجه قرارداده در کلام دیگری می‌فرماید: «الاُمورُ مَرهونَةٌ بأوقاتِها» (بحار: ج ۷۷، ص 165) کارها، گروگان زمان‌های خود هستند. کلمه «الامور» شامل همه فعالیت‌های روزمره اعم از عبادی و غیر عبادی می‌شود که همه آن‌ها در گرو زمان خاص خود هستند و نباید مورد غفلت و بی‌تفاوتی قرار گیرد. بدین معنا که هر کاری از کارهای شبانه‌روز حتی کارهای روزانه را باید به موقع انجام دهد و تغافل از آن به هیچ وجه روا نیست. چون از دست دادن فرصت و هدر دادن زمان به نظر علی (ع) یک نوع حماقت و بی‌خِرَدی است که نباید دامن‌گیر انسان شود. به فرمودة آن حضرت: «مِنَ الخُرقِ تَرکُ الفُرصةِ عِندَ الإمکان» (آمدی: ج 6، ص 45) فرصت که به دست آمد، از دست دادن آن نشانة حماقت و ابلهی است. این امر، یعنی مدیریت زمان در فعالیت‌های شبانه‌روز، کوتاه‌مدت و بلند‌مدت که با برنامه‌ریزی دقیق بایستی انجام گیرد. و گرنه بدون مدیریت اوقات کاری و عبادی، فرد دچار سفاهت و بی‌خِردی شده ندامت غیر قابل جبران دامن‌گیر اوست.

4. خانواده (Family)

کلمه «خانواده» از یک سو، برگردان واژه لاتین (Family) در اصل از ریشه (Familia) به‌معنای برده و خدمت‌کار گرفته شده است. (اعزازی: 1376/10) از سوی دیگر، معادل کلمه «اُسرَه» است که به معنای دِژ نفوذ‌ناپذیر و زِرِهِ محکم می‌باشد. (الزحیلی: 1420 ق، ص 19) صاحب‌نظران هر کدام بر اساس تخصص و حوزه کاری خود تعریفی از «خانواده» ارائه داده‌اند. برخی، خانواده را یک سازمان اجتماعی دانسته، بعضی روابط خویشاوندی و هم‌خونی را اساس تشکیل خانواده تلقی کرده‌اند؛ عده‌ای دیگر عامل اقتصادی و گروهی عوامل روانی و جنسیتی را سبب پیدایش آن قلمداد کرده‌اند. (فرجاد: 1372، ص 11) منظور از خانواده در این مقاله کوچک‌ترین تشکل انسانی است که از اجتماع دست کم، یک مرد و زن پدید می‌آید و اساس همزیستی آن دو را پیوند زناشویی از طریق ازدواج شرعی و قانونی شکل می‌دهد. این تشکل انسانی، ممکن است در اثر تولد فرزند به تدریج افزایش یابد و افراد بیشتری را شامل گردد.

نکته مهم درموردخانواده استحکام و نفوذناپذیری آن در برابر عوامل منفی و موانع تحکیم این نهاد دینی و اجتماعی است. این ویژگی هم از معنای لغوی، یعنی اُسرَه و دِژی محکم و خلل‌ناپذیر به دست می‌آید و هم متخصصان مسائل خانواده بر آن توافق نظر دارند. فرهنگ حاکم بر جوامع بشری در چگونگی شکل‌گیری و نوع رفتار درون خانوادگی نقش اساسی دارد. (القصیر: 1999 م، ص 33)

 بر این اساس، بنیاد خانواده در فرهنگ اسلام ویژگی‌هایی دارد متفاوت از آن‌چه در دیگر فرهنگ‌ها و به‌خصوص فرهنگ غرب مشاهده می‌شود. چنانکه این استحکام خانواده از آیات قرآن به خوبی به دست می‌آید: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا» (روم: 21) «یکی از نشانه‌های قدرت خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسر آفریده تا وسیله سکون و آرامش شما باشد. از این آیه استحکام خانواده به خوبی قابل استفاده است. چرا که اولاً آفرینش همسری از جنس خود انسان دلیل بر سازگاری و زندگی پایدار خانوادگی است و هرگاه همسری از جنس غیر آدمی می‌بود، میزان سازگاری کاهش پیدا می‌کرد. ثانیاً بر قراری آرامش در محیط خانواده نشانه تحکیم پایه خانواده است وگرنه با اختلاف و تزلزل آرامش حاصل نمی‌شود. بر این اساس، خداوند در آیه دیگر زن و مرد را لباس همدیگر تعبیر کرده می‌فرماید: «هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ» (بقره: 187) زوجین در حکم لباس برای یکدیگرند. این تشبیه دلیل بر تحکیم خانواده است که زن و شوهر مانند لباس و بدن به‌هم تنیده‌اند و به آسانی از یکدیگر جدا نمی‌شوند.

5. سبک‌زندگ (Life style)

سبک، به‌شیوه‌ای نسبتاً ثابت اطلاق می‌شود که در عرصه‌های مختلف زندگی کاربرد دارد؛ فرد در امور شخصی، خانوادگی یا اجتماعی به آن عمل می‌کند و در رفتارش منعکس می‌شود. (فقیهی: 1393، ص 44) به عبارت دیگر سبک، شیوه‌ای نسبتاً ثابت است که فرد اهداف خود را از طریق آن دنبال می‌کند. (کاویانی:1391، ص 16)

سبک زندگی اسلامی، شیوه زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی است که همه یا بیشتر متدینان به اسلام یا گروه مؤثری از جامعه اسلامی به آن عمل می‌کند و در رفتارشان منعکس می‌شود. (نویسندگان: 1393، ج 1، ص 44) منظور از سبک زندگی در این مقاله شیوه زندگی خاص یک فرد، خانواده، گروه، یا جامعه است که در حیات خود انتخاب می‌کند. باورها، ارزش‌ها، حالت‌ها و سلیقه‌ها، سنت‌های حاکم بر خانواده‌ها و شیوه‌های رفتار، عناصر مهم تشکیل‌دهندة سبک زندگی فرد و خانواده هستند. سبک زندگی افراد و راهی که برای خود انتخاب می‌کنند، ارتباط عمیقی با موفقیت آنان در زندگی دارد.

خداوند در قرآ کریم حیات رسول الله (ص) را در ابعاد مختلف آن الگوی مسلمانان معرفی کرده و همگان را به تأسی از ایشان دستور داده می‌فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب: 21) مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است. معنای الگو بودن پیامبر اسلام (ص) این است که مسلمانان سبک زندگی آن حضرت را پیشه خود قرار داده رفتار فردی، خانوادگی و اجتماعی خویش را با رفتار ایشان منطبق سازند. مخصوصاً رفتار خانوادگی رسول خدا (ص) برای خانواده‌ها و برخورد ایشان با همسر و فرزندان و ایجاد نظم و انضباط و سلوک عبادی در میان اعضای خانواده، برای خانواده‌های مسلمان خیلی تأثیرگذار است. همان گونه که خود آن حضرت مردم را در تأسی از سیره عبادی خود دستور داده، می‌فرماید: «َصلُّوا کَمَا رَأَیتُمُونِی أُصَلِی» (بحار: ج 82، ص 279) همان‌گونه که می‌بینید من نماز می‌خوانم، نماز بخوانید. پیامبر اسلام (ص) در این جمله کوتاه خطاب به مسلمانان نمازگزار می‌فرماید: سبک عبادی من را پیشه خود قرار دهید.

تأسی به سبک عبادی پیامبر شامل همه ابعاد عبادت مانند وقت‌شناسی و به عبارتی مدیریت زمان و انجام عبادات به‌خصوص نماز پنج‌گانه می‌شود؛ یعنی مسلمانان همانند رسول خدا (ص) باید زمان را تنظیم و به امتثال وظایف دینی بپردازند. مدیریت زمان از عناصر مهم در سیره عبادی پیامبر اسلام (ص) بوده و همیشه به محض رسیدن وقت نماز به بلال می‌فرمود: «یا بِلالُ أقِمِ الصَّلاةَ، أرِحنا بِها» (ابی‌داود: 1420 ق، ج 4، ص 296، ح 4985) ای بلال! [با گفتن اذان] نماز را به پا دار و با آن، ما را آسودگی (شادمانی) ببخش. پیامبر با این گفتار و رفتار مسلمانان را وقت‌شناس بار آورد و مدیریت زمان را به آنان یاد داد.

اهمیت مدیریت زمان در متون اسلامی

مدیریت زمان، با عناوین مختلف مکرر در آیات و روایات مورد اشاره قرارگرفته و در قرآن و حدیث بر استفاده بهینه از سرمایه عمر و اوقات گرانبهای آن فراوان تأکید شده است. در سوره «عصر» خداوند با سوگند به‌ زمان «وَالْعَصْر» تنها مؤمنان و صالحان را از اسارت و هدردادن سرمایه عُمر خویش استثنا نموده، همه انسان‌های دیگر را در زمرة زیان‌کاران معرفی کرده است. علت این است که اهل ایمان از سرمایه عمرشان برترین بهره‌ها را برده و برنامه‌ریزی زمانی صحیح در زندگی خود و خانواده إعمال داشته‌اند. در مقابل انسان‌های بی‌تفاوت و غیرمؤمن مدیریت‌ زمان نداشته و عمر را مُفت ازدست‌داده‌اند. امام‌علی (ع) در این‌ مورد می‌فرماید: «اِحذَرُوا ضِیاعَ الاَعمَارِ فِیمَا لایَبقی لَکُم، فَفائِتُها لایَعُودُ» (غررالحکم: ح 2618» از تباه شدن عمرها در چیزی که برای‌تان باقی ‌نمی‌ماند حذر کنید، چراکه عمرِ رفته بازنمی‌گردد.

رسول خدا (ص) به ‌اهمیت سرمایه عمر و به‌کارگیری صحیح آن ارزشمندی این سرمایه را برسرمایه مادی بیان‌کرد و علت هم روشن است که لحظه لحظه عمر برگشت‌ناپذیر می‌باشد؛ ولی پول و ثروت قابل بازیابی و کسب مجدد است. چنانکه علی (ع) به‌صراحت براین موضوع اشاره کرده که اوقات از دست‌رفته برنمی‌گردد. ازاین‌رو، هرعاقلی نباید این ‌سرمایه مهم را به‌ارزانی از دست بدهد و در مقابل آن چیزی باارزشی به‌دست نیارد. علی (ع) درکلام دیگر می‌فرماید: «تَزَوَّد مِن یَومِکَ لِغَدِک، وَ اغتَنِم عَفوَ الزَّمانِ، وَانتَهِز فُرصَةَ الاِمکانِ» (همان: ج ۱، ص 394) از امروزت برای فردایت توشه برگیر و کثرت وقت را غنیمت شمار و از فرصتِ بودن استفاده کن. در مجموع اهمیت مدیریت‌ زمان و استفاده درست از اوقات عمر به‌خوبی از آیات و روایات به‌دست‌ می‌آید. انسان باید کاری کند که هم خود و هم خانواده از اوقات شبانه‌روز به‌صورت مطلوب بهره ‌ببرند و در جهت رشد مادی و معنوی به‌کارگیرند.

مؤلفه‌های فرایند مدیریت‌ زمان در خانواده

فرایند مدیریت‌ زمان از همان اصول و مؤلفه‌های بهره می‌برد که در مدیریت عام سازمانی وجود دارند و دانشمندان و کارشناسان مدیریتی بر عمل به ‌آن‌ها تأکید ورزیده‌اند. مؤلفه یا اصل به ‌قواعد عام و لازم الاجرا در فرایند مدیریت اشاره دارد که تبعیت از آن فعالیت‌های سازمانی و مدیریتی را به‌سامان می‌رساند. مؤلفه‌های مدیریت و به‌تبع آن مؤلفه‌های مدیریت‌ زمان از منظر دانشمندان مدیریت متفاوت است و هرکدام مؤلفه‌هایی را به‌عنوان اصول مدیریت معرفی کرده‌اند. (ر.ک: احمدی: 1386، ص 114) در این مقاله با نظر به‌موضوع خانواده و بهره‌گیری از آیات و روایات از اصول کاربردی و مؤثر در مدیریت‌ زمان جهت نیل به ‌سبک عبادی معنوی سازمان مورد نظر (خانواده) استفاده می‌شود که عبارتند از: برنامه‌ریزی، هدف‌گذاری، اولویت‌بندی، برنامه‌ریزی روزانه، سازماندهی و کنترل و ارزیابی.

1. برنامه‌ریزی (planning)

برنامه‌ریزی به‌معنای تعیین هدف‌ها و پیش‌بینی راه‌ها و امکانات لازم برای دست‌یابی به ‌هدف‌های از پیش تعیین شده است که اهمیت زیادی در زندگی فردی و خانوادگی دارد. (الوانی: 1388، ص 16) آنچه در مدیریت ‌زمان باید موردت وجه قرارگیرد، نگاه سیستمی و جامع به‌تمام اعضای خانواده به‌عنوان یک ‌سازمان‌ مدیریتی است. نگاه سیستمی یعنی نگاه از بالا به ‌پائین و نگرش به‌ تمام اجزای سازمان و فعالیت‌های آنان به‌صورت سیستماتیک و یکسان؛ به‌نحوی که ارتباط مدیر با اعضا و ارتباط هر عضوی با اعضای دیگر در فرایند کارسازمانی و خانوادگی مدنظر قرارگیرد. چه اینکه روابط صحیح اعضای خانواده با همدیگر، مثلاً رابطه درست پدر با مادر، فرزندان با پدرو مادر و نیز فرزندان با یکدیگر میزان کارآیی و موفقیت آن‌ها را افزایش می‌دهد و نتیجه کار هم به خود آن‌ها برمی‌گردد.

امام علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر که به‌منشور سیاسی- اداری آن‌ حضرت شهرت‌ یافته خطاب به‌ مالک به‌عنوان حاکم و مدیر جامعه اسلامی (مصر) ملت را به‌گروه‌های مختلف تقسیم و برنامه‌ریزی را برای هرکدام متناسب با موقعیت آن‌ها ضروری می‌داند. گروه‌های نام‌برده در عهدنامه عبارتند از: ارتشیان برحق، نویسندگان عمومی و خصوصی، قاضیان عادل، مأموران باانصاف، اهل‌ جزیه و مالیات از مسلمان و غیرمسلمان، تاجران، صنعت‌گران، نیازمندان، پابرهنگان و دیگرگروه‌های موجود در جامعه. این گروه‌ها به‌نظر علی (ع) هرکدام سهمی از بیت‌المال دارند که نباید حق آن‌ها نادیده‌گرفته شود. (نهج: نامه 53) نگاه سیستمی به‌گروه‌های اجتماعی مورد تأکید امام (ع) است؛ یعنی مالک به‌عنوان مدیر جامعه باید از سطح بالا به ‌پائین نگرش کلان و هماهنگ به‌ همه اقشار جامعه داشته و همه گروه‌ها را به‌صورت یکسان مدنظر قرار دهد. برای هرکدام حساب خاصی باز نموده حقوق آن‌ها را بدون اتلاف و تأخیر بپردازد. طبیعی است که این‌کار نیاز به برنامه‌ریزی، حساب و کتاب دقیق دارد تا همه گروه‌ها و مخصوصاً طبقات پائین جامعه و محرومان و نیازمندان به‌ حقوق خود برسند. به‌فرموده آن‌ حضرت همه اصناف موجود در جامعه به ‌یکدیگر وابسته‌اند و بی‌نیاز از هم نیستند؛ والی جامعه باید همه آن‌ها را مثل اجزای یک‌ سیستم در نظر بگیرد و نیاز آن‌ها را برطرف‌سازد. همچنین مدیر در سازمان نیز به‌ تمام بخش‌های آن اهمیت دهد و نیاز آن‌ها را بشناسد و با یک نگرش‌سیستمی به‌همه واحدها توجه نماید. (میانداری، 1388).

2. هدف‌گذاری(Goal setting)

بادقت در آیات قرآن هم چیستیِ هدف و هم چگونگی دست‌یابی به ‌آن به‌خوبی قابل فهم است. چنانکه خداوند با دستور به ‌مدیر خانواده می‌فرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» (طه: 132) خانواده خود را به ‌نماز فرمان دِه و بر انجام آن شکیبا باش. نکات مهمی در این آیه وجود دارد که هم شناخت هدف و کمال و هم فرایند هدف‌گذاری را برای مدیر روشن می‌کند.

اولاً دستور به اعضای سازمان به‌شمول مدیر یک‌ دستور مدیریتی است که جایگاه برتر نسبت ‌به زیردستان دارد. زیرا خطاب به‌ سرپرست خانواده است که در مورد نماز از او خواسته با رعایت اول وقت، به ‌موقع فریضه نماز را بجا آورند. ثانیاً کمال مطلوب و هدف‌ن هایی در مدیریت ‌خانواده رسیدن اعضا به‌ تقوا و پرهیزگاری است که کمال حقیقی انسان شمرده می‌شود. ثالثاً راه دست‌یابی به‌ تقوا و رسیدن به‌ کمال معنوی، انجام نماز و عبادات الهی است. رابعاً صبر و بردباری و رابطه حسنه با اعضای سازمان به‌عنوان روش اجرای مدیریت در خانواده، مسیر نیل‌ به‌ هدف و کمال واقعی را هموار می‌سازد. خامساً در صورت مدیریت ‌زمان و عمل به ‌وظایف اسلامی، خداوند ضامن تأمین هزینه زندگی و رزق و روزی اعضای خانواده خواهدبود و جای نگرانی برای خانواده‌ها نیست. مدیر خانواده هم باید هزینه زندگی را برای اعضای آن فراهم‌سازد و همزمان به ‌مدیریت‌ زمان و تقسیم اوقات نسبت ‌به ‌انجام فعالیت‌های آنان بپردازد.

3. برنامه‌ریزِی ‌روزانه

 قرآن‌کریم به ‌برنامه‌ریزی شبانه‌روز اشاره نموده، اوقات نمازهای یومیه را برای نمازگزاران به‌عنوان یک‌ وظیفه دینی و الهی این‌گونه معین می‌کند: «أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» (اسراء: 78) نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب (نیمه شب) برپادار، و همچنین قرآن فجر (نمازصبح) را؛ چراکه قرآن فجر مورد مشاهده (فرشتگان شب ‌و روز) است. خداوند در این‌آیه به ‌تعیین اوقات نماز یومیه پرداخته و نمازهای ظهر و عصرکه از زوال خورشید (دلوک) شروع می‌شود و نماز مغرب و عشا که تا نیمه شب وقت دارد، مشخص شده است. در نهایت نماز صبح را هنگام طلوع فجر (قرآن‌الفجر) باید بجاآورد. مدیریت‌ زمان به‌ صورت دقیق و روشن در آیه انجام شده که در 24 ساعت شبانه‌روز در اوقات معین بایدن ماز خواند. اگر کسی در خارج از زمان‌های تعیین‌شده نماز بخواند باطل است. (ر.ک: مکارم:1374، ج 12، ص 222) همچنین در آیه دیگر به ‌تعیین سه نماز اشاره کرده می‌فرماید: «وَأَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» (هود: 114) در دوطرف روز، و اوایل شب، نماز را برپادار. دو طرف نهار اشاره به ‌نماز صبح و مغرب و «زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» اشاره به ‌نماز عشا است (همان: ج 9، ص 265).

از این آیات مدیریت ‌زمان در مورد نماز اعضای خانواده به‌عنوان برترین عبادت الهی استفاده می‌شود و وقت نمازهای یومیه را به‌خوبی معین‌کرده است. روایتی از امام محمدباقر (ع) در تفسیر آیه آمده و همان زمان را برای نمازهای یومیه بیان‌ کرده است: «أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ» وطرفاه المغرب والغداة «وَزُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» وهی صلوة العشاء الآخرة» نماز را در دوطرف نهار، یعنی صبح و مغرب برپا دارو اوائل‌شب که نمازعشا است. (حویزی: 1415 ق، ج 2، ص 401) امام‌ علی (ع) در کلامی مدیریت ‌زمان را در شب و روز ضروری دانسته، می‌فرماید: «إِنَّ لَیْلَکَ وَ نَهَارَکَ لَایَسْتَوْعِبَانِ لِجَمِیعِ حَاجَاتِکَ فَاقْسِمْهَا بَیْنَ عَمَلِکَ وَ رَاحَتِک»(آمدی:  ۱۳۶۶، ص 480) همانا شب‌ و روز تو فرصت کافی برای رسیدن ‌به همه امور و نیازهایت نیست؛ پس آن‌هارا میان‌ کار و استراحت خود تقسیم کن. زیرا هرکس در شبانه‌روز کارهای زیادی در نظردارد که می‌خواهد انجام دهد، ولی 24 ساعت ظرفیت انجام همه آن‌ها را ندارد؛ از این‌رو، بایستی برنامه‌ریزی واولویت‌گذاری کند و یکنوع تقسیم زمان در نظر بگیرد تا هم بتواند به ‌کارهایش برسد و هم استراحت کافی داشته باشد.

4. تصمیم‌گیری(Deaccessioning)

تصمیم‌گیری به‌معنای انتخاب یک ‌راه از میان راه‌های موجود برای رسیدن به ‌هدف معین از جمله مؤلفه‌های مهم در فرایند مدیریت ‌زمان است که در تمام اجزای آن حضور دارد. تصمیم‌گیری نیاز به‌گردآوری اطلاعات لازم در زمینه راه‌های مختلف و شناخت مناسب‌ترین راه است که باید مدیرمعلومات کافی در ارتباط با موضوع، هدف، امکانات وراه‌های دست‌یابی به ‌هدف را داشته باشد. (الوانی: 1388، ص 54) به ‌تعبیر بعضی کارشناسان مدیریت، جایگاه تصمیم‌گیری در فرایند مدیریت زمان همانند منزلت خون در دستگاه بدن است که در همه اجزای مدیریت و مدیریت زمان حضور دارد؛ هم در برنامه‌ریزی، هدف‌گذاری، سازماندهی، ارزشیابی و... آنچه در تصمیم‌گیری ضرورت دارد این است که تصمیم‌های مدیر باید از روی اراده و اختیار و بر اساس آگاهی کامل صورت‌گیرد، و گر نه تصمیم جاهلانه یا ناشی از اکراه و فشار بیرونی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. (انجمن: 1392، ص 217)

تصمیم‌گیری در مدیریت ‌سازمان، اغلب با کمبود زمان مواجه است و مدیر با زمانی که در اختیار دارد می‌خواهد کار سازمان یا پروژه معین را به‌اتمام رساند. اما به‌ دلایل مختلف ممکن است کار در آن‌ وقت معین به ‌پایان نرسد. شاید به‌علت کم‌کاری نیروهای عملیاتی، کمبود امکانات و امثال آن؛ این‌جاست که پیش‌بینی، برآورد امکانات، تأمین‌ هزینه و...از مؤلفه‌های مهم تصمیم‌گیری درست شمرده می‌شوند. اما در مدیریت‌ خانواده به‌عنوان یک‌ سازمان و تقسیم اوقات‌کاری میان اعضای ‌خانواده بادرایت و تدبیر مدیر آن، یعنی پدر در صورتی که با مشورت و نظرخواهی از معاون یعنی بانوی‌ خانه و فرزندان همراه باشد، کار چندان سختی نخواهد بود.

امام‌ باقر (ع) در حدیثی نسبت‌ به مدیریت زمان در روزه‌داری کودکان براساس توان آن‌ها می‌فرماید: «وَ نَحْـنُ نَأمُرُ صِبْیانَنـا بِالصَّـوْمِ اِذا کانوا بَنی سَبْعِ سِنینَ بِما اَطاقوا مِن صیامِ الْیَومِ اِن کانَ اِلی نِصْفِ النَّهارِ اَوْ اَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ اَوْ اَقَلَّ، فَاِذا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ وَ الْغَرَثُ اَفْطَروا، حَتّی یَتَعَوَّدُوا الصَّومَ وَ یُطیقوهُ» (کلینی: 1413 ق، ج 3، ص 409) ما کودکان خود را وقتی هفت‌ساله‌اند، به‌روزه وامی‌داریم، به‌اندازه‌ای که توان دارند، چه نصف‌ روز باشد یا بیشتر یا کمتر. وقتی تشنگی و گرسنگی بر آنان چیره شد، افطار می‌کنند تا اینکه به‌روزه، عادت کنند و توان آن را بیابند.

این ‌روایت مدیریت زمان را بر معیار سن و شبانه‌روز معین کرده است که آغاز روزه‌داری کودکان از هفت‌سالگی و از روز کامل تا نصف ‌روز و کمتر از آن برحسب توان کودک تنظیم می‌شود. این‌کار صرفاً یک ‌کارت مرینی برای عادت به ‌روزه داشتن است که می‌بایست کودک با آن آشنا گردد تا هنگام رسیدن به ‌سن تکلیف برایش سنگینی نکند؛ یعنی مدیر خانواده یک‌ روز را از ابتدای صبح طبق قدرت و شرایط سنی کودک مدیریت کند و هراندازه که توان داشت برهمان اساس بدون اینکه بر او سنگینی کند تقسیم اوقات نموده کودک را به‌روزه‌داری تشویق نماید.

5. سازمان‌دهی(organizing)

سازمان‌دهی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم مدیریت زمان، فعالیتی است مستمر که هدف کلی آن مشخص‌کردن هدف‌های جزئی، وظایف و اختیارات واحدها و اعضای سازمان و نیز  ایجاد هماهنگی و ارتباط میان‌فردی آن‌ها می‌باشد؛ به‌نحوی که همه آن‌ها در مسیرتحقق هدف واحدی گام‌ بردارند. (الوانی: 1385، ص 95) بنابراین، مدیر باید سازمان و نیروهای سازمانی را باشرایط جدید و محیط کاری نوظهور به‌صورت مستمر تطبیق دهد. زیرا ممکن است تحولاتی در نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیش‌ آید که روند فعالیت‌های سازمان را با چالش مواجه ‌سازد، در چنین وضعیتی وظیفه مدیر است که اصلاحات لازم را در سازمان و فرایندکاری آن به ‌وجود آورد. (الوانی: 1385، ص 95) هرچند امروزه با سازمان‌های کلان و پیچیده‌ای مواجه هستیم، ولی سازمان‌دهی در خانواده به‌عنوان یک‌ سازمان کوچک مدریتی چندان پیچیده و مشکل نیست، بلکه با مقداری تدبیر، درایت و کارورزی همراه با بهره‌مندی از تفکر منطقی و روحیه سازگاری با زیردستان قابل حل است. چه اینکه مدیر، یعنی پدر طبعاً از موقعیت برتری در نهاد خانواده برخوردار است و با مهرِ پدرانه نسبت ‌به اعضای خانواده به‌آسانی می‌تواند به تنظیم و تدبیر امور مادی و معنوی خانوادگی بپردازد.

 سازمان‌دهی امورخانواده در زمینه عبادی- معنوی و دیگرفعالیت‌های خانوادگی در قرآن‌ کریم ضمن دستورالعمل‌های تربیتی لقمان حکیم به صورت روشن انجام گرفته است. حضرت لقمان به عنوان پدر و مدیر خانواده این گونه به فرزندش دستوراتی داده است: «یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» (لقمان: 17) ای فرزند عزیزم! نماز برپا دار و امربه ‌معروف و نهی از منکر کن و بر این‌ کار از مردم نادان هر آزار بینی صبر پیشه‌ گیر که این صبر و تحمل در راه تربیت و هدایت خلق، نشانه‌ای از تصمیم ثابت (مردم بلندهمت) در امور لازم عالم است. طبق این‌آیه، لقمان به‌عنوان مدیر سازمان به ‌مدیریت و سازمان‌دهی فعالیت‌های اعضای خانواده پرداخته و تدبیر کاری را برای نیروهای عملیاتی ارائه‌ داده است. او از مقام برتر مدیریتی با استفاده از روش عاطفی و استفاده از کلمه «بُنَیَّ»، عاطفه فرزندی را در پسرش به‌ حرکت‌آورده، آنگاه نخستین دستور سازمانی را که اقامه نماز است به ‌او داده است.

6. کنترل‌ونظارت (Control and Supervision)

کنترل و نظارت دو اصطلاح قریب به ‌یک ‌معنا هستند که در مدیریت زمان با کاربرد وسیع ضرورت انکارناپذیر دارند. این‌دو، ابزار کار مدیر سازمان است که به‌وسیله آن می‌تواندکارهای انجام‌شده را با آنچه پیش‌بینی شده و بناست تحقق یابد، مقایسه کند و درصورت انحراف از برنامه، تجدید نظر و اصلاحات نسبت ‌به آینده انجام‌ دهد. کنترل و نظارت فعالیتی است که بایدها را با موجودها مقایسه می‌کند و تصویر روشن از اختلاف یا تشابه آن‌ دو را در اختیار مدیر قرار می‌دهد. (الوانی: 1385، ص 120) مدیر براساس نتیجه به‌دست‌آمده از فرایند کنترل و نظارت در جهت رفع نواقص و اصلاح فرایند مدیریت اقدام‌ می‌کند. در فضای‌خانواده هم همین روند برقرار است و مدیر خانواده با نظر به زمان‌بندی و برنامه‌ریزی از پیش‌تعیین‌شده، کارهای انجام گرفته را با فعالیت‌های باقی‌مانده و زمانِ از دست‌رفته را با زمان در اختیار مقایسه نموده اقدام‌ اصلاحی را پی‌می‌گیرد. کنترل و نظارت در چهار بازه‌زمانی مربوط ‌به عبادات، امور معیشتی، خانوادگی و فعالیت سیاسی اجتماعی صورت می‌گیرد که طبق زمان تعیین شده هرکدام باید در این زمان‌های مخصوصِ‌به خود انجام شود.

مدیر خانواده وظیفه دارد فرایند کنترل و نظارت را نسبت ‌به فعالیت‌های زیردستان و زمان‌هایی که باید کارها در آن اوقات به‌مرحله اجرا درآید، دقیقاً زیر نظرداشته باشد. چه اینکه پیامبراسلام (ص) پدر را مدیر امور خانواده قرارداده  می‌فرماید: «وَ الرَّجُلُ راعٍ عَلی اَهلِهِ وَهُوَ مَسئُولٌ» (بخاری: ج 3، باب‌ نکاح) مرد (پدر) مسئول اعضای خانواده‌اش است و باید بر رفتار آنان نظارت داشته باشد. چون لازمه مسئولیت، لزوم کنترل رفتارهای زیردستان است تا مباد ادر اثر غفلت وتنبلی به ‌انحراف کشیده شوند. همانطور که امام‌ سجاد (ع) در مورد حق فرزند برعهده پدر می‌فرماید: «أَنّکَ مَسْئُولٌ عَمّا وُلّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدّلَالَةِ عَلَی رَبّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَی طَاعَتِهِ فِیکَ وَ فِی نَفْسِهِ» (رساله حقوق) تو نسبت به پرورش دادن خوب و راهنمایی کردن او (فرزندت) به‌راه پروردگارش و یاری رساندن به ‌وی در اطاعت خداوند هم درباره خودت و هم حق او مسئول هستی.

امام (ع) در این روایت به ‌مدیریت زمان و مراقبت از تربیت فرزند اشاره نموده و پدر را مسئول آن معرفی کرده است. چون آن‌ حضرت خطاب ‌به پدر خانواده فرمود: «أَنّکَ مَسْئُولٌ» تو وظیفه مدیریت و مراقبت از زیردستان و به‌ویژه فرزندانت را داری. در این روایت، ادب‌آموزی نیکو، راهنمایی در ارتباط با پرودگار، فرمان‌برداری فرزند از پدر و مادر و امور مربوط‌ به خودش، از جمله حوزه‌های مدیریتی در فضای خانواده بیان شده که باتقسیم اوقات شبانه‌روزی پیش‌گفته در روایات قبلی انطباق دارد. براین ‌اساس، کنترل و نظارت از جمله اصول مهم در مدیریت زمان و تدبیر امور خانواده است که طبق دستور خدا و اولیای خدا به‌عهده مدیر سازمان، یعنی پدر فرزندان گذاشته شده است. در نتیجه پدرب انظارت و مراقبت درست از عمل‌کرد اعضای خانواده می‌تواند سبک ‌زندگی آنان را در ابعاد مختلف امور خانوادگی شکل دهد و در رفتارا یشان نهادینه سازد. در این صورت، تمام خانواده، اعم از مدیر، معاون و فرزندان از آسیب‌های اخلاقی و رفتاری مصون خواهندبود.

آثار مدیریت زمان در خانواده

مدیریت زمان آثار زیادی درپی دارد که در زندگی فردی و خانواگی و نیزحیات مادی و معنوی انسان تأثیرگذار است. این بخش از مطالب به‌عنوان‌ آثار مدیریت زمان ارائه می‌گردد و این‌ها برایندهایی هستند از فرایند مدیریت زمان که نصیب خانواده می‌شود. هرکدام از این آثار در آیات و روایات مصادیق متعددی دارد و در این بخش از نوشتار به‌ برخی آن‌ها در دودسته مادی و معنوی اشاره می‌شود.

الف) آثار مادی و دنیایی

این ‌دسته از آثار که مربوط ‌به مادیات و حیات دنیایی است در نوع خود مختلف و دارای انواع بسیارند. با اجرای دقیق مدیریت زمان و برنامه‌ریزی صحیح در محیط خانواده نتایج مثبت و مفیدی عائد اعضای این‌ نهادکوچک اجتماعی می‌شودکه هرکدام در بهبود و رشد زندگی خانواده نقش بسزا دارد. در این‌جا به ‌مهم‌ترین آثار مدیریت زمان در زندگی خانوادگی که در اداره و پیشرفت خانواده مؤثرند اشاره می‌گردد.

1. تثبیت‌ سبک ‌زندگی

نخستین اثر مهم مدیریت زمان که در خانواده پدید می‌آید و عمل‌کرد اعضای آن را اصلاح می‌کند. تثبیت ‌سبک ‌زندگی در میان افرادی است که در محیط خانواده بسر می‌برند. همان‌گونه که در مدیریت اوقات شبانه‌روز گفته‌ آمد، با تقسیم ۲۴ ساعت به ‌سه یا چهار بخش عبادی، معیشتی، امور خانواگی و سیاسی اجتماعی و درصورت استمرار تدبیر این امور، روش‌زندگی هم در ارتباط با خدای متعال از طریق عبادت و مناجات و هم در ارتباط با دیگرفعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی تثبیت می‌شود. چراکه تمرین و تکرار عامل تثبیت رفتار متربی است و هراندازه این ‌کار بیشتر و منظم‌تر صورت‌گیرد، موجب عادت رفتاری و تثبیت آن رفتار در فراگیران می‌گردد.

 شرکت اعضای خانواده در انجام عبادات به‌صورت مکرر و منظم در وقت معین باعث می‌شود آن عمل هر روز در بازه زمانی مشخص برایش ملکه شود و بعد از آن بدون معطلی و مشکل انجام دهد. (ر.ک: سیف: ۱۳۸۸، ص ۲۸۶) چنانکه رسول الله (ص) با دستور خداوند و نیز اهل‌بیت (ع) آن‌ حضرت دائم عبادت‌های الهی را سر وقت در اوقات مشخص انجام می‌دادند و این روش در زندگی آن‌ها و پیروان‌شان ثبات یافت و تثبیت گردید. همچنین فعالیت‌های غیر عبادی هم اگر به‌موقع و منظم انجام گیرد، برای افراد خانواده عادت می‌شود و نه ‌اینکه برای آن‌ها سنگین نخواهد بود، بلکه بدون سُستی و تنبلی به ‌اجرای برنامه‌های کاری ادامه می‌دهند.

در زمینه تثبیت سلوک عبادی معنوی که در اولویت است خداوند خطاب به‌پیامبرش می‌فرماید: «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ به حمد رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی» (طه:130) پس در برابر آنچه{دشمنان} می‌گویند، صبرکن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن، تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی، باشدکه (از الطاف الهی) خشنود شوی. مدیریت زمان و استمرار برآن از این آیه به‌خوبی به‌دست‌می‌آید. چون آیه ضمن فرمان به ‌صبر و بردوباری به ‌پیامبر دستور می‌دهد سحرگاهان، هنگام غروب آفتاب، برخی ساعات شب و اطراف روز تسبح و سپاس‌گزاری خدای متعال را بجای آورد. ایشان نیز طبق دستور خداوند عمل نموده سیره عبادی خود را طبق برنامه الهی تنظیم می‌کند.

طبیعی است که رضایت به یکبار و دوبار حاصل نمی‌شود بلکه فعالیت مستمر لازم دارد و سبک عبادی معنوی پیامبر در طول نبوت عامل حصول رضایتی است که در آیه به‌صورت شاید «لَعَلَّکَ تَرْضی» به‌ آن اشاره شده است. در محیط خانواده اگر مدیریت زمان به نظارت و کنترل مناسب اجرا شود، تردیدی نیست که موجب تثبیت سبک‌ زندگی در همه ابعاد آن در اعضای خانواده می‌شود. به ‌هرصورت، شکل‌گیری سبک زنگی در خانواده با اجرای مدیریت زمان و کنترل و نظارت برآن به‌آسانی قابل انجام است؛ بنابراین، می‌توان گفت تعیین سبک زندگی از آثار مهم مدیریت زمان در خانواده قابل ارائه است.

2. نظم و انضباط

نظم در زندگی مهم‌ترین عامل موفقیت و پیشرفت انسان در عرصه‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی است. با اجرای مدیریت زمان و نظارت مستمر مدیر خانواده بر آن به ‌تدریج نظم و انضباط در میان اعضای خانواده شکل می‌گیرد و همه افراد در انجام وظایف دینی و معیشتی خود منضبط و منظم پرورش می‌یابند. امام علی (ع) در وصیتی به ‌فرزندان و بستگان و همه مسلمانان می‌فرماید: «أُوصِیکُمَا وَ جَمِیعَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَی اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُمْ» (نوری: ج ۱۳، ص ۴۴۱) شما (حسن‌ و حسین) و همه فرزندانم، اهلبیتم و کسانی را که وصیتم به ‌آن‌ها می‌رسد، به ‌تقوای خدا و نظم در زندگی وصیت می‌کنم. مردان بزرگ طبعاً به ‌موضوعات مهم و مفید برای عموم بشر که در حیات آن‌ها بسیار مؤثر هستند، وصیت می‌کنند.

 امام علی (ع) طبق این ‌روایت در واپسین لحاظات زندگی‌شان به ‌دو موضوع بسیار مهم و سرنوشت‌ساز به‌عنوان وصیت به ‌بازماندگان تأکید کرده است که عبارتنداز: ۱) تقوای الهی و پرهیزگاری که بزرگ‌ترین ارزش اخلاقی در نظام اسلامی است، مورد توصیه امام علی (ع) قرارگرفته است. تقوا ملکه باطنی است که همانند  ترمز ماشین انسان را از درون کنترل می‌کند. ۲) نظم و انضباط موضوع دیگری است که به‌علت تأثیرگذاری بر زندگی آدمیان مورد توصیه حضرت‌ علی (ع) قرار گرفته و خانواده و همه مردم را به ‌آن سفارش کرده است.

نکته قابل توجه در این روایت این ‌است که خطاب علی (ع) به‌ خانواده و فرزندان ایشان است و نظم در امور خانواده را از آنان خواسته است. این، ارتباط محتوای روایت را با موضوع مدیریت زمان در خانواده و سبک زنگی اعضای آن را بیشتر تثبیت می‌کند. تقوا محصول ایمان و باورهای قوی دینی و اعتقادی است که برای فرد حاصل می‌شود. همچنین نظم بعد از تقوا مهم‌ترین موضوع تأثیرگذار در حیات آدمی است که مورد توصیه امام علی (ع) قرارگرفته و بار عایت این دو موضوع زندگی انسان روبه‌راه می‌شود. بدیهی است که رعایت تقوا و نظم در زندگی مستلزم مدیریت زمان در خانواده است؛ به‌نحوی که نظم بدون عمل به‌ تقسیم اوقات حاصل نمی‌شود. سبک زنگی در حقیقت از این مدیریت زمان و نظارت و کنترل مداوم به‌وسیله مدیر خانواده به‌دست ‌می‌آید. در نتیجه نظم و انضباط محصول مدیریت زمان در خانواده است و می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین اثر فرایند مدیریت زمان و برنامه‌ریزی روزانه به ‌مخاطبان عرضه داشت.

3. انجام به‌موقع ‌فعالیت‌ها

با رعایت نظم و انضباط در  محیط خانواده واستمرار آن با برنامه‌ریزی دقیق و فعال کارکردهای اعضای خانواده نظام‌ یافته و هرکدام به‌موقع انجام می‌گیرد. این  ‌موردهم از آثار مهم مدیریت زمان نسبت ‌به خانواده است. موفقیت خانواده محصول نظم و ترتیب و انجام به‌موقع وظایف به‌وسیله مدیر، معاون و نیروی عملیاتی خانواده است که عبارتند از پدر، مادر و فرزندان در یک خانواده چهارنفری. قرآن‌کریم در مورد انجام به‌موقع کارها در یک خطاب عمومی می‌فرماید: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنّی فاعِلٌ ذلِکَ غَدًا» (کهف: 23) درباره هیچ چیز و هیچ‌کار، نگوکه من حتماً آن را فردا انجام می‌دهم. چون فردا زمان دیگری است که معلوم نیست در اختیار مدیر و اعضای خانواده باشد. چنانکه نهی قرآن از تنبلی و به‌تأخیر انداختن کار از موقعش دلیل براهمیت انجام به‌موقع هر وظیفه‌ای در وقت خاص آن است. طبق این آیه انسان نبایدکار امروز را به فردا بگذارد و در همان روز حاضر باید انجام دهد. این ‌امر، شامل همه فعالیت‌ها و به‌خصوص عبادات است که اعضای خانواده باید نماز و روزه و دیگر واجبات را در اوقات فضیلت آن‌ها انجام دهند.

امام‌ علی (ع) در مورد انجام به‌موقع‌کارها می‌فرماید: «اِمضِ لِکُلِّ یَومٍ عَمَلَهُ فَاِنَّ لِکُلِّ یَومٍ مَافِیهِ» (نهج: نامه ۵۳) هرروز به‌ کارهای همان روز بپرداز. زیرا کار هرروزی اختصاص به‌ روز خود دارد. (نهج‌البلاغه، نامة ۵۳) چراکه تأخیر عمل از وقتش موجب پشیمانی است و دراین ‌زمینه علی (ع) این‌گونه بیان می‌دارد: «أیُّها الناسُ ألآنَ ألآنَ مِن قَبلِ النَّدَمِ» (طوسی: ۱۳۱۷ ق، ص ۶۸۸) ای ‌مردم! اینک، اینک! [تافرصت دارید کار کنید] پیش از آنکه پشیمان شوید. چه ‌اینکه به‌فرمودة امام باقر (ع): «اَلیَومُ غَنیمةٌ وَ غداً لاتَدری لِمَن هُوَ» (مجلسی: ۱403 ق، ج ۷۸، ص ۱۷۹) روز حاضر را غنیمت بشمار، چون روز بعد را نمی‌دانی برای کیست. در این روایات به‌انجام به‌موقع امور تأکید شده و با تأخیر کار از وقت انجام به‌علت فوت عمل ممکن است فرد دچار ندامت گردد. زیرا فرصت فوت شده دوباره معلوم نیست برگردد و فرد از آن بهره‌مندشود.

4. روابط ‌سالم ‌خانوادگی

با توجه به ‌آثار پیش‌گفته و ایجاد سبک زنگی و حاکمیت نظم و انضباط و به‌موقع انجام دادن امور، روابط شکل‌گرفته در خانواده سالم و بدون اختلاف و نزاع خواهدبود. قرآن و روایات اسلامی رابطه سالم اعضای خانواده را مهم دانسته برای تحقق آن راه‌کارهایی ارائه کرده است. راه ایجاد رابطه ‌درست میان اعضای خانواده این است که مرد به‌عنوان مدیر و سرپرست، زن به‌منزله مددکار و مدیر داخل خانواده و فرزندان به‌مثابه نیروی عملیاتی این‌ سازمان کوچک مدیریتی هستند که به‌همین ترتیب اگر مرتب و منظم شوند و هرکدام به ‌مسؤلیت‌های خود متعهد باشند، روابط سالم و مستحکمی میان آن‌ها شکل خواهدگرفت. در اخلاق اسلامی روابط خانوادگی به‌صورت منطقی و عقلایی تنظیم شده که اگر در محیط خانواده رعایت گردد، هیچ ‌مشکلی میان اعضای آن پیش ‌نمی‌آید.

از دیدگاه آیات و روایات کانون ‌گرم خانواده فضای ابراز عشق و عاطفه، هم‌بستگی، تعاون و هم‌فکری و هم‌کاری میان اعضای آن است. کودکان در دامان پرمهر خانواده رشد می‌کنند، بزرگ می‌شوند، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را از طریق خانواده دریافت می‌دارند. میان پدر و مادر و فرزندان ب اوظایف تعریف‌شده رابطه دوسویه وجود دارد که اگر آن‌ها به ‌آن عمل کنند، روابط صددرصد سالم در فضای خانواده برقرار خواهد شد. (گروه‌ روانشناسی: ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۱۴۱) جامعه‌پذیری فرزندان در حقیقت از محیط خانواده آغاز و به‌تدریج در محیط اجتماعی تکامل‌ می‌یابد. پیامبر اسلام (ص) در مورد رابطه خانوادگی می‌فرماید: «أکرِمُوا أولادَکُمْ وَ أحسِنُوا آدابَهُمْ یَغْفِرْ لَکُمْ» (عاملی: ۱۴۱۲ ق، ج ۱۵، ص ۱۹۵) فرزندان خود را احترام کنید و آداب‌شان را نیکو گردانید تا مورد رحمت قرار گیرید. در رساله‌ حقوق امام‌سجاد (ع) حق پدر، مادر، فرزند، خواهر و برادر معین شده و بر اساس آن اگر نظام حقوقی خانواده تنظیم شود و در فضای خانواده مورد اجرا شود، هیچ‌ ظلم و بی‌عدالتی نخواهد بود. بنابراین، با مدیریت زمان و رعایت حقوق اعضای خانواده از طرف مقابل یک‌نوع روابط سالم و قوی میان آن‌ها پدید می‌آید که در هر شرایطی مستحکم و پایدار خواهد بود. این، از آثار مهم مدیریت زمان در خانواده است که یقیناً موجب رشد مادی و معنوی اعضای ساکن در این ‌نهاد مقدس است.

5. آرامش ‌روحی و روانی

آخرین اثر مدیریت زمان در این مقاله آرامش روحی و روانی اعضای خانواده است که به نظارت و کنترل صحیح در محیط خانواده به‌وجود می‌آید. زیرا باتقسیم اوقات شبانه‌روز و استمرار آن در هفته، ماه و سال هرکدام از اعضای خانواده به‌انجام وظیفه خود مشغول می‌شوند و با احترام همدیگر به ‌انجام فعالیت‌های خاص خود می‌پردازند. بدین ترتیب اختلاف و نزاع که عامل عمده اختلال ‌روان، اضطراب و افسردگی است در فضای خانواده راه پیدا نمی‌کند. در نتیجه یک‌ فضای آرام، ساکت و بی‌دغدغه در میان اعضای خانواده حاکم می‌شود که هریک آن‌ها جز به‌ انجام وظیفه به‌ چیزی نمی‌اندیشند. چنانکه به‌تصریح قرآن، هدف ازدواج هم آرامش روحی و روانی اعضای خانواده معرفی شده است. خداوند دراین مورد می‌فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (روم: ۲۱) و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میان‌تان مودّت و رحمت قرار داد؛ دراین، نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند.

نکاتی دراین آیه نسبت ‌به زندگی خانوادگی وجود دارند که قابل توجه است:۱) وحدت جنسی آفرینش همسر از خود مردان، نه ‌از غیرانسان مانند جن و ملک و امثال آن، دلیل بر زمینه‌سازی آرامش روانی همسران است.۲) این ‌آفرینش و تشکیل خانواده از نشانه‌های خدای متعال در زمین است که بدین ‌طریق می‌توان خدا را شناخت و به ‌وجود حق ‌تعالی ایمان ‌آورد. ۳) ایجاد آرامش رحی و روانی به‌عنوان هدف ‌عالی ازدواج مطرح است که مرد وزن با تشکیل خانواده به ‌آرامش می‌رسند. ۴) ایجاد محبت و دوستی فوق‌العاده میان زن و شوهر ذکر شده که عامل اصلی آرامش روانی خانواده است. ۵) این‌ نکات را ارباب عقول در زندگی خانوادگی خود عملیاتی می‌کنند. در مدیریت زمان و نظارت و کنترل درست نکات یادشده در محیط خانواده محقق می‌شود و آرامش روحی و روانی در میان اعضا به‌وجود می‌آید؛ بنابراین، آرامش روحی و روانی از آثار مهم مدیریت زمان در خانواده است که با برنامه‌ریزی صحیح و هدف‌گذاری و نظارت‌کامل در میان اعضای خانواده تحقق‌ می‌یابد.

ب) آثار معنوی و اخروی

آثار معنوی و اخروی ناظر به ‌اثراتی است که از فرایند مدیریت زمان عائد خانواده می‌شود و اغلب زمینه‌ساز حیات اخروی برای اعضای خانواده است. آثاری که موجب رشد روحی و معنوی همسران و فرزندان در محیط خانواده می‌شود و هرکدام آن‌ها در زمینه عبادت و معنویت تکامل پیدا می‌کنند. نکته اساسی این دسته از آثار این است که همه آن‌ها در مسیر تکامل معنوی و سعادت اخروی قرار دارند. آثار زیادی دراین ‌دسته از آثار قابل ارائه است و در این‌جا به ‌مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شودکه عبارتند از تقویت ایمان‌ دینی، انجام به‌موقع عبادات، تعهد عملی به ‌ارزش‌های اخلاقی، دریافت اجر و ثواب معنوی و تکامل روحی و معنوی.

1. تقویت‌ایمان‌دینی

از مهم‌ترین آثار مدیریت زمان در خانواده، تقویت ایمان ‌دینی و باورهای اعتقادی است. چه اینکه با رعایت بازه‌های زمانی ترتیب‌یافته در طول زمان و تعهد عملی به‌ آن بر ایمان قلبی اعضای خانواده افزوده می‌شود. چون عبادت و انجام دعا و مناجات و شرکت در مراسم‌ دینی و مذهبی در فکر و اندیشه فرد اثر می‌گذارد و سبب تحکیم باور اعتقادی او می‌شود. خداوند در مورد تأثیر عمل صالح بر  تقویت ایمان‌ قلبی می‌فرماید: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (آل‌عمران: ۳۱) بگو اگر خدا را دوست ‌می‌دارید، از من پیروی کنید. تا خدا (نیز) شما را دوست ‌بدارد و گناهان‌تان را ببخشد و خدا آمر زنده مهربان است. طبق این‌آیه محبت خدا زمنیه‌ساز تبعیت از رسول‌ خدا (ص) و پیروی از پیامبر عامل جذب محبت خدا معرفی شده که این محبت مغفرت الهی را د رقیامت به ‌دنبال دارد. بدین‌ترتیب، عمل به‌دستور پیامبر اسلام (ص) محبت و مغفرت خدا را در پی‌دارد که همه ناشی از ایمان قوی به‌خدای متعال هستند. در نتیجه رفتار مؤمنانه عامل تقویت باورهای دینی و اعتقای است که غفران الهی بر آن مترتب می‌شود. چراکه ایمان و عمل رابطه دوسویه دارند، همان‌گونه که ایمان بر عمل صالح تأثیر دارد، عمل نیز بر ازدیاد ایمان ایفای نقش می‌کند.

مفاد آیه به‌صورت عام شامل محیط خانواده است و براساس آن، مدیریت زمان و رعایت آن در روز و هفته و ماه به‌صورت طولانی مدت، معرفت‌دینی و اسلامی افراد خانواده ر اشکوفا می‌سازد. چه‌اینکه عبادت منظم و مستمر پدر و مادر در دل فرزندان تأثیر می‌گذارد و در مقابل رفتار عبادی فرزندان بر اراده و تصمیم والدین اثر مثبت دارد. به‌علاوه اینکه عمل هرکدام از اعضای خانواده با نظم و معنویت بر قلب خودش تأثیر گذاشته ایمان ‌باطنی او را تقویت می‌کند. در نهایت برایند مدیریت زمان و استمرار آن در محیط خانواده باعث تقویت نیروی باطنی آن‌ها یعنی باورهای اعتقادی ایشان می‌شود. گوهر ایمان در اثر فعالیت عبادی و معنوی پرورش پیدا می‌کند. چنانکه شناخت صفات جمال و جلال الهی عامل رشد ایمان ‌قلبی انسان است. خداوند در سوره معارج آیه ۱۹-۲۷ دودسته از انسان‌ها را مطرح می‌کند که دسته اول هلوع و جزوع هنگام رسیدن بدی و منوع موقع رسیدن خوبی هستند. این‌ گروه در واقع ایمان‌شان ضعیف است، ولی در مقابل، دسته ‌دوم کسانی هستندکه اهل‌ نماز، انفاق به ‌نیازمندان و مؤمن به ‌روز قیامت می‌باشند. این‌ گروه راضی به ‌رضای خدایند و جزع و فزعی در برابر اراده خدا ندارند. نتیجه اینکه اعمال این دوگروه بر قویت و تضعیف ایمان آن‌هاتأثیر دارد و گروه اول رفتارشان باعث سستی و گروه دوم اعمال‌شان موجب تحکیم باورهای قلبی ایشان است. هرگاه تنظیم رفتارهای خانوادگی و عبادت و معنویت به ‌شکل درست فراهم گردد، بستری می‌شود برای پرورش ایمان ‌باطنی اعضای خانواده که از آثارمهم مدیریت زمان در خانواده به‌حساب‌ می‌آید. (ر.ک: داودی: ۱۳۸۳، ص ۱۸۴)

1. انجام ‌به‌موقع ‌عبادات

ادای عبادات مانند نما زدر اول وقت از جمله کارهای مورد سفارش در گفتار و رفتار معصومین (ع) است که در محیط خانواده باید اجرایی شود. سفارش در مورد نماز و امتثال به‌موقع آن در آیات و روایات فراوان تذکر داده شده و مکرر مسلمانان را به ‌اتیان حفاظت نماز اول وقت توصیه کرده است. قرآن در این‌زمینه می‌فرماید: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ» (بقره: ۲۳۸) در انجام همه نمازها کوشا باشید؛ یعنی همه نمازها را باید به‌موقع انجام دهید و نباید از وقتش تأخیر اندازید. همین حفاظت و تداوم بر نماز اول وقت عامل رستگاری نمازگزاران است. خداوند دراین ‌مورد می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ» (مؤمنون: 9) و آن‌هاکه بر نمازهای‌شان مواظبت می‌نمایند،{رستگارند}. از این ‌نوع آیات هم اصل وجوب نماز و هم لزوم مداومت بر آن در اول وقت استفاده می‌شود. در این ‌صورت نمازگزار رستگار و سعادتمند دنیا و آخرت خواهد بود.

احادیث در مورد فضیلت نماز اول وقت بسیارند و هرکدام بر اتیان نماز در وقت اولش دلالت دارند. امام‌ علی (ع) به‌ فرزندش امام حسن‌ مجتبی (ع) این‌گونه وصیت می‌کند: «اُوصِیْکَ یَا بُنَیَّ بِالصَّلَاةِ عِنْدَ وقت‌ها» (عاملی: ۱۴۱۲ ق، ج ۳، ص ۹۱) فرزندم تو را به نماز اول وقت وصیت می‌کنم. وصیت امام‌ معصوم در اواخر عمر، دلیل بر اهمیت موضوع است و اینکه نماز اول وقت هم فضیلت بسیار دارد و هم زمینه‌ عادت بر کار نیک را به ‌نمازگزاران فراهم‌می‌آورد تا این‌عادت پسندیده در آن‌هاتثبیت شود. نکته جالب این‌که وصیت امام‌ علی (ع) به‌ فرزندان است و مربوط ‌به امور خانواده می‌شود که دقیقاً با موضوع مدیریت زمان در خانواده ارتباط مستقیم دارد. در حقیقت انجام به‌موقع وظایف وبه‌ویژه نماز اول وقت مهم‌ترین اثر مدیریت زمان و نظارت و کنترل آن در خانواده است که آثار رفتاری مثبت در میان اعضای خانواده به‌جا می‌گذارد.

2. تعهد عملی به‌ ارزش‌های ‌اخلاقی

ایجاد تعهد عملی به ‌دین و ارزش‌های اخلاقی مبتنی بر دین‌داری از دیگر آثار مدیریت زمان در خانواده است که با برنامه‌ریزی صحیح در افراد ساکن در خانه به ‌وجود می‌آید و در زندگی آن‌ها تأثیر بسزا دارد. در زندگی خانوادگی دو نوع عمل‌کرد مشاهده می‌شود. یکی گفتاری، یعنی آنچه فرد به ‌زبان می‌آورد و وعده عمل می‌دهد و دیگری رفتاری که در عمل از خود نشان می‌دهد. خیلی از افراد در محیط خانه و جامعه در زبان مدعی رفتارهایی هستند که در مقام عمل کمتر به ‌آن‌ها متعهدند. به‌همین دلیل قرآن مدعیان زبانی و متخلفان عملی را این‌گونه مذمت می‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ، کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (صف: ۱-۲) ای‌ کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا سخنی می‌گویید که عمل نمی‌کنید. نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید و به ‌آن عمل نکنید. در جای دیگر می‌فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» (بقره: ۴۴) آیا مردم را به‌نیکی (و ایمان به ‌پیامبری که صفات او آشکارا در تورات ‌آمده) دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمایید.

این ‌آیات عمومیت دارند و فضای ‌خانواده را نیز شامل است، بدین‌ معنا که نباید اعضای آن برگفتار بدون عمل اکتفا کنند. ادعای بدون عمل براساس این آیات موجب خشم خدای متعال است و انسان را از خدا دور می‌سازد. افرادی که دیگران را به ‌نیکویی دعوت می‌کنند، ولی از خود غافل هستند، به‌شدت سرزنش می‌کند؛ بنابراین، در میان اعضای خانواده نباید به ‌وعده و وعید زبانی بسنده‌ کرد، بلکه می‌بایست افزون بر گفتار در عمل نیز متعهد باشند. چنانکه امام ‌صادق (ع) در بیان ارزشمندیِ عمل می‌فرماید: «کُونُوا دُعاةً النَّاسِ بأعَمالِکُمْ وَ لاَتَکُنوُا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِکُمْ» (مجلسی: ۱۴۰۳ ق: ج 5، ص ۱۹۸) مردم را با اعمال خود به‌خوبی‌ها دعوت نمایید و تنها به ‌زبان اکتفا نکنید. این‌حدیث تعهد عملی را از همه مردم و به‌خصوص اعضای خانواده خواسته و به ‌اجرای دستورات الهی در عمل فرمان داده است. راه عملیاتی‌سازی اوامر قرآن و حدیث هم مدیریت زمان و برنامه‌ریزی در محیط خانواده است که باید به‌وسیله مدیر یعنی پدر خانواده انجام گیرد.

3. دریافت‌ اجر و ثواب ‌معنوی

نتیجه واقعی فرایند مدیریت زمان که ثواب معنوی است به ‌کسانی برمی‌گردد که به آن برنامه عمل کنند و در محیط خانواده تعهد عملی به ‌وظایف دینی از خودنشان داده به ‌آن استمرار ببخشند. چه اینکه از منظر قرآن نتایج اعمال هر کس به‌ خودش برمی‌گردد و در قیامت بدون کم و زیاد نصیب او می‌شود. قرآن در این زمینه می‌فرماید: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (زلزال: ۷-۸) پس هرکس هم ‌وزن ذرّه‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند و هرکس هم‌وزن ذرّه‌ای کار بدکرده آن را می‌بیند. این آیه بر نتایج اعمال دلالت دارد و اینکه هیچ ‌عملی بدون اثر نیست و رفتاری هرچند کوچک اثرش در قیامت به ‌صاحب آن باز می‌گردد. کار نیک ثواب دارد و کاربدعقاب که هردودرروزواپسین بدون کم وزیاد به صاحب عمل برمی‌گردد. دراین زمینه آیات قرآن بسیار زیادند و در مجموع آدمی را به آثار اخروی اعمال توجه می‌دهندکه نباید از عواقب کارهای انجام شده غافل باشند و مبادا در زندگی کارهای بد و نسنجیده انجام دهند.

مدیریت زمان فرایندی است که اجرای آن در محیط خانواده موجب شکل‌گیری سبک زنگی و تعیین سلوک عبادی و معنوی می‌شود. در این فرایند تعهد عملی به ‌عبادت و معنویت و دیگر وظایف در اعضای خانواده پدید می‌آید و بدین طریق واجبات و مستحبات مانند نماز و روزه و امثال آن به‌صورت صحیح انجام می‌گیرد. هر عملی که با نیت خالص از ایمان ‌قلبی صادر شود، ثواب دارد و جز و اعمال صالح شمرده می‌شودکه قطعاً پاداش مناسب بر آن مترتب است. خداوند در مورد ثواب اعمال صالح می‌فرماید: «فَالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَریمٌ »(حج: ۵۰) آنهاکه ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزی پُرارزشی برای آن‌هاست. آمرزش الهی در قیامت و رزق کریم پاداش صالحان ذکر شده که به‌گفته برخی کارشناسان منظور از رزق کریم ایمان، سعادت و کرامت انسان است که او را به‌ بهشت رهسپار می‌کند. (خوزانی: ۱۳۸۹، ص ۲۲) تعهد رفتاری در محیط خانواده زمینه‌ساز عمل صالح و در نهایت ورود در بهشت و بهره‌مندی از نعمت‌های اخروی است. این نتیجه از آثار مهم مدیریت زمان در خانواده به‌حساب‌ می‌آید.

4. تکامل‌روحی ومعنوی

آخرین اثر در حیطه معنوی و اخروی مدیریت زمان تکامل روحی و معنوی و در نهایت نیل‌ به مقام قرب آفریدگار است که با طی مراحل برنامه‌ریزی اوقات روزانه و فرایند مدیریت برای افراد خانواده حاصل می‌شود. چون با عبور از فرایند مدیریت زمان به‌روش پیش‌گفته در این مقاله هر فرد از اعضای خانواده به ‌لحاظ ایمان و تقوا رشد می‌کند. رشد ایمان قلبی و تعهد عملی به آموزه‌های دینی براساس سبک‌دینی و سلوک عبادی تنظیم یافته، روح انسان را قوی و معنویت او را فزونی می‌بخشد. قرآن هم انسان باتقوا را گرامی‌ترین فرد نزد خدا معرفی کرده می‌فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» (حجرات:۱۳) گرامی‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست. براساس این آیه تقوا و عمل صالح آدمی را به ‌خدا نزدیک‌ می‌سازد. روشن است کسی می‌تواند تقرب ‌به‌ خدا پیدا کندکه مراتب تکامل روحی و معنوی را کسب‌کرده باشد. این‌جاست که خداوند انسان مؤمن را با غیرمؤمن متفاوت دانسته می‌فرماید: «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» (سجده: ۱۸) آیاکسی که باایمان باشد همچون کسی است که فاسق است؟ نه، هرگز این دو برابر نیستند. مقایسه ارائه‌شده در آیه میان مؤمن و فاسق و یکسان نبودن آن دو نزد خدای متعال، امر روشنی است که جهت تفکر و تعقل به ‌مسلمانان عرضه شده تا با تأمل در آن خود را ارزیابی نموده کاری کندکه در زمرة اهل ایمان قرارگیرد.

تکامل روحی و معنوی به‌عنوان آخرین اثر مدیریت زمان در این مقاله به ‌مخاطبان ارائه شد که در واقع نتیجه‌ نهایی آثار و فرایند مدیریت در نهاد خانواده است. هرگاه انسان به‌لحاظ روحی و معنوی رشد کند، با بی‌اعتنایی به ‌دنیا از لذت‌‌های زودگذر مادی و جسمی صرف‌نظر می‌کند و به‌حیات اخروی دل‌می‌بندد. به‌همین علت کارهایی را در دنیا انجام می‌دهدکه او را به‌سعادت آخروی منتهی سازند. با عبادت و مناجات و تضرع در پیشگاه ربُّ‌الارباب تلاش می‌کندتا به ‌این هدف بلند دست‌یازد. هدفی که همه انبیا و اولیای خدا به‌آن دعوت کردند و پیروان آن‌ها با تبعیت از ایشان سرانجام به ‌آن هدف نائل شدند. به‌جرئت می‌توان گفت اگر خانواده‌ها به‌ مدیریت زمان و تربیت صحیح اولاد اهتمام ورزند، آنگاه به‌آسانی می‌توانند به‌هدف‌ مهم زندگی که تکامل روحی و معنوی است برسند و در نهایت از سعادت ابدی و نعمت‌های اخروی بهره‌مندگردند.

نتیجه‌گیری

از مجموع آنچه در این مقاله ذکر شد ضمن پاسخ به ‌سوال‌های تحقیق به ‌نتایجی به ‌شرح زیر دست یافتیم: 1) لزوم اجرای فرایند مدیریت زمان در خانواده به‌وسیله مدیر و پدرخانواده که اداره و سرپرستی این نهاد مقدس را به‌عهده دارد.2) لزوم برنامه‌ریزی در محیط خانواده به‌عنوان یک ‌اصل در فرایند مدیریت زمان در خانواده که می‌بایست با مشورت اعضای خانواده صورت‌گیرد؛ یعنی پدر با هماهنگی همسر و فرزندان این‌کار را انجام دهند و  تک‌روی درمیان اعضا نباشد.3) لزوم همکاری و هماهنگی زن و شوهر در محیط خانه ضروری است، وگرنه هیچ ‌کار مفیدی در خانواده انجام نخواهد شد.4) لزوم رعایت سلسله مراتب مدیریتی در میان اعضای خانواده، بدین‌معنا که پدر مسئول، مادر همکار و فرزندان به‌منزله نیروهای عملیاتی سازمان خانواده از مقام بالاتر اطاعت نمایند.5) برنامه‌ریزی و تقسیم اوقات شبانه‌روز طبق روایات معصومین (ع) در بازه‌های زمانی سه یا چهاربخشی صورت‌گیرد و اولویت اول با تعیین زمان عبادات و معنویات قرار گیرد.6) تصمیم‌گیری منطقی از ناحیه مدیر خانواده اتخاذ شود و به ‌دیگر اعضا اعلام و از آن‌ها تعهد عملی به‌آن صورت‌گیرد.7) با اجرای فرایند مدیریت زمان به‌صورت دقیق و نظارت و کنترل درست، آثار پیش‌گفته تحقق می‌یابد.8) سعادت اخروی در پی‌ تکامل روحی و معنوی آخرین اثر معنوی مدیریت زمان است که بعد از آثار دنیایی و اخروی یادشده نصیب اعضای خانواده می‌شود و به ‌مقام قرب ‌الهی نائل می‌گردند.

کتابنامه

قرآن‌ کریم.

1. نهج‌البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم، مؤسسه‌ تحقیقاتی امیرالمؤمنین، ۱۳۷۶.
2. آمدی، عبدالواحد، تصنیف ‌غررالحکم ودررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶.
3. ابن‌حجاج نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، بیروت، المکتب‌الاسلامی،1401 ق.
4. ابی‌داود، سلیمان، سنن ‌ابی‌داود، تحقیق: سید محمد سید، مصر، دارالحدیث، 1420 ق/1999 م.
5. احمدی، علی‌رضا، مبانی و اصول مدیریت‌ اسلامی، تهران، تولید دانش، 1386.
6. اعزازی، شهلا، جامعه‌شناسی خانواده، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 1376.
7. الوانی، سید مهدی، مدیریت‌ عمومی، تهران، نشر نی، 1389.
8. الوانی، سید مهدی، مدیریت‌ در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.
9. انجمن علمی حوزه‌ علمیه قم، مدیریت ‌اسلامی، قم، زلال‌ک وثر، 1392.
10. بازرگان، عباس، ارزشیابی ‌آموزشی، تهران، سمت، ۱۳۸۹.
11. باقریان ‌خوزانی، محمد، بازتاب ‌دنیوی اعمال از دیدگاه قرآن، قم، مؤسسه ‌آموزشی و پژوهشی امام‌ خمینی، ۱۳۸۹.
12. بخاری، محمد، صحیح‌ بخاری، بیروت، دار ابن‌کثیر، بی‌تا.
13. پروند، حمدحسین، مقدمات برنامه‌ریزی‌ آموزشی و درسی، تهران، انتشارات صفحه، ۱۳۷۱.
14. پیروز، علی‌آقا، مدیریت ‌اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه‌ و دانشگاه، 1388.
15. جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات سبک زندگی اهلبیت (ع)؛ علی‌نقی، فقیهی، پنج اصل مهم پرورش زندگی‌اسلامی،1393.
16. حرعاملی، محمد، وسائل‌الشیعه، بیروت، داراحیاءالتراث‌ العربی، ۱۴۱۲ ق.
17. داودی، محمد، تربیت ‌دینی، قم، مؤسسه ‌پژوهشی حوزه ‌و دانشگاه، ۱۳۸۳.
18. دیوید لوئس، مدیریت زمان، ترجمه: کامران روح‌شهباز، تهران، ققنوس،1393.
19. رُ جی، مدیریت زمان، ترجمه: مسعود احمدی، تهران، کوه‌سار، 1386.
20. السید محمدباقرا لصدر، دروس فی ‌علم‌ الأصول، بیروت، دارالکتاب ‌اللبنانی، 1406 ق/1986 م.
21. سیف، علی‌اکبر، اندازه‌گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی، تهران، نشر دوران، ۱۳۸۵.
22. سیف، علی‌اکبر، روانشناسی پرورش ‌نوین، تهران، نشر دوران، ۱۳۸۸.
23. سینجر، مارک ‌ج، مدیریت ‌منابع انسانی، ترجمه: فریده ‌آل‌آقا، تهران، مرکز آموزش ‌مدیریت‌ دولتی، ۱۳۷۸.
24. صدوق، محمد، الامالی، قم، مرکز الطباعة و النشر فی مؤسسة‌ البعثه، ۱۴۱۷ ق.
25. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی ‌تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی‌ همدانی، قم، جامعه ‌مدرسین، ۱۳۷۴.
26. طبیبیان، حمید، فرهنگ ‌فرزان، تهران، نشر پژوهش فرزان‌روز، 1378.
27. عبدعلی، عروسی‌ حویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415 ق.
28. علاقه‌بند، علی، مقدمات مدیریت‌آموزشی، تهران، بعثت،1375.
29. علی ‌بن ‌موسی ‌الرضا (ع)، فقه ‌الرضا، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1406ق.
30. فرجاد، محمدحسین، آسیب‌شناسی اجتماعی خانواده و طلاق، انتشارات ‌منصوری، 1372.
31. فردریک، کاپلستون، تاریخ‌ فلسفه یونان و روم، ترجمه: سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، سروش، 1368.
32. القصیر، عبدالقادر، الاسرة‌ المتغیرة فی ‌المجتمع المدینة ‌العربیه، بیروت، دار النهضة ‌العربیه، 1999 م.
33. قمی، عباس، سفینه ‌البحار، بی‌جا، دار الاسوه، ۱۳۸۰.
34. کاویانی، محمد، سبک زنگی اسلامی و ابزار سنجش ‌آن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
35. کلینی، محمد، اصول‌ کافی، بیروت، دار الاضواء، 1413 ق.
36. گائینی، ابوالفضل و رضا نجاری، مدیریت ‌منابع انسانی، قم، پژوهشگاه حوزه ‌و دانشگاه، ۱۳۹۲.
37. گروه روان‌شناسی، تقویت نظام ‌خانواده و آسیب‌شناسی‌آن، قم، مؤسسه‌ آموزشی و پژوهشی امام‌ خمینی، 1386.
38. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث، الطبعه الثالثه،1403 ق.
39. مصباح‌یزدی، محمدتقی، پیش‌نیازهای مدیریت ‌اسلامی، قم، مؤسسه ‌آموزشی و پژوهشی امام‌ خمینی، 1385.
40. مطهری، مرتضی، حرکت و زمان در فلسفه‌ اسلامی، انتشارات‌ حکمت، تهران، 1371.
41. مکارم، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب‌ الاسلامیه، 1374.
42. مورگین‌استرن، جولی، مدیریت‌ جامع زمان، ترجمه: مهدی قراچه‌داغی، تهران، پیک‌ بهار، 1383.
43. میانداری، کمال، مدیریت ‌اسلامی، زنجان، انتشارات ‌دانش، 1388.
44. نوری، میرزاحسین، مستدرک‌ الوسایل، قم، مؤسسه ‌آل‌البیت (ع)، ۱۴۰۸ ق.
45. وهبة‌ الزحیلی، الاسرة ‌المسلمة فی ‌العالم المعاصر، مصر، دارالفکر،1420 ق.
46. هندی، علاءالدین متقی، الکنز العمال، بیروت، مؤسسة‌ الرساله، 1401 ق.

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 820

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 276